Najzastupljeniji i najveći fond arhitektonsko-građevinskih objekata čine objekti namenjeni stanovanju, kako individualnom tako i kolektivnom. Iz tog razloga je i tema stanovanja neiscrpna i uvek aktuelna među projektantima. Stanovanje vezujemo za potrebe čoveka da sebe obezbedi “krov nad glavom”, tako da su se postepeno razvijali različiti oblici stanovanja od samog nastanka čoveka. Ovom prilikom, akcenat neće biti stavljen na prapočetke i tok razvoja stanovanja kroz civilizaciju, već će biti usmerena ka tipovima stanovanja i njihovim promenama kroz period novije istorije (od početka 20. veka do danas).

Osnovna, gruba podela stanovanja jeste na individualno i kolektivno, odnosno porodično i višeporodično. Individualno stanovanje uglavnom vezujemo za jednoporodične stambene kuće, dok kolektivno vezujemo za višeporodično stanovanje u zgradama. Prema nekim autorima ta podela je usko povezana sa mestom, tj. okruženjem. Tako da se izdvajaju dva tipa stanovanja – tradicionalni seoski i savremeni gradski način stanovanja. Međutim, i ona se može svesti na prvu osnovnu podelu: stanovanje u kući, kao vid individualnog i stanovanje u stanu, kao vid kolektivnog.

Razlike između porodičnog i višeporodičnog stanovanja se mogu sagledati na više nivoa. Prema arhitekti i profesoru Beogradskog Univerziteta Darku Marušiću (1940-2017), postoji nekoliko tačaka ili nivoa na osnovu kojih možemo analizirati pomenuta dva tipa stanovanja. Razlike su dominantne na prostorno-sociološkom nivou, načinu grupisanja stambenih jedinica, vezi stambene jedinice sa tlom, odnosu privatno – javno, stepenu socijalizacije, urbanitetu i formi, fleksibilnosti prostora i konstruktivnom sistemu.

Pored osnovne podele, na stanovanje u jednoporodičnoj kući i višeporodičnoj zgradi, postoji niz prelaznih oblika, u kojima se istovremeno smanjuju i povećavaju faktori individualnog i kolektivnog. Kao jedinstven primer individualnog stanovanja izdvaja se slobodnostojeća porodična kuća. Ona pruža najveći stepen privatnosti u odnosu na ostale tipove stanovanja. Slobodnostojeća kuća, kako je sam naziv određuje, slobodno stoji na parceli, tako da je njena forma nezavisna u odnosu na susedne objekte.

Svojim položajem, ovakav tip kuće ima slobodnu četvorostranu orijentaciju ka predbašti ili ulici, dvorištu i bočnim stranama. Tako se stvara jasna granica između privatnog prostora kuće i javnog prostora ulice. Ovakav oblik stanovanja korisniku može da pruži najveći stepen komfora u funkcionalnom i prostornom pogledu.

Pored slobodnostojeće kuće kao vida individualnog stanovanja, postoje i prelazni oblici u kojima se javlja i udeo kolektivnog. Tu spadaju dvojna kuća, kuća u nizu, atrijunska kuća i terasasta kuća. Pomenutu tipologiju porodičnih kuća ustanovio je arhitekta i profesor Beogradskog Univerziteta Branko Aleksić (1923-1998).

Dvojna kuća se smatra prvim prelaznim oblikom od individualnog ka kolektivnom stanovanju, jer je karakterišu tri slobodno orijentisane strane, dok je jedna “zajednička” za obe kuće. Takođe, za razliku od slobodnostojeće jednoporodične kuće, dvojna kuća namenjena je stanovanju dve porodice ili dve grupe korisnika. Pomenute i još mnoge druge karaketristike dvojnoj kući dale su određenu dozu kolektivnog.

Ostali tipovi kuća,kuća u nizu, atrijumska i terasasta kuća, zbog svojih karakteristika imaju još više udela kolektivnog i sve više se približavaju višeporodičnom tj. kolektivnom vidu stanovanju.

Individualnost u stanovanju je veoma važna i ona povezuje i identifikuje korisnika sa svojim životnim prostorom i okruženjem. Iako je individualnost najviše zastupljena u slobodnostojećoj kući, a zatim i u ostalim prelaznim tipovima kuća, izvesna doza, ali u mnogo manjoj količini, prisutna je u višeporodičnom stanovanju.

U tipologiju višeporodičnog stanovanja ubrajaju se urbane vile, stambene kule, jednotrakt, galerijski sklop, koridorski sklop i dvotrakt. U odnosu na sve navedene tipove višeporodičnog stanovanja, urbane vile imaju najviše udela individualnog i najhumaniji su vid stanovanja u višeporodičnim zgradama. One su slobodnostojeći objekti sa sve četiri slobodno orijentisane strane, niže su spratnosti i obično imaju 2-4 stambene jedinice po etaži. Njihova prostorna organizacija je takva da pružaju dvostranu ili čak trostranu orijentaciju stambene jedinice, što svakako pozitivno utiče na kvalitet ovakvog načina stanovanja.

Ostali tipovi višeporodičnog stanovanja, stambene kule, jednotrakt, galerijski sklop, koridorski sklop i dvotrakt, imaju mnogo više izraženi udeo kolektivnog i sve manji udeo individualnog, što na neki način ograničava korisnika i sam stambeni prostor. Stanovanje na višim etažama poništava vezu sa tlom i prirodnim okruženjem; stambene prostorije su vrlo često samo jednostrano orijentisane i gubi se intenzitet socijalizacije u smislu susedskih veza, koji su vrlo izraženi u individualnom stanovanju, tj.u stanovanju u kućama.

Slobodnostojeća kuća, kao ideal jednoporodičnog stanovanja, zbog svog položaja na parceli, volumena i načina grupisanja više kuća u celinu, ne može da formira urbani gradski ambijent. Ona nema kvalitet gradotvornosti, već formira ambijent više ruralnog tipa, karakterističan za periferije. Za razliku od kuća, stambene zgrade su gradotvorne i formiraju urbani karakter prostora. Međutim, zbog svojih ostalih karakteristika, smanjuju udeo individulanosti i slobode samog korisnika.

Autori  teksta:  Jelena Nikoletić, mast.inž.arh. 

Urednik bloga: Nataša Komljenović dipl.inž.arh.